Εξ' αποστάσεως εκπαίδευση: Αυτοπροσωπογραφίες

Αυτοπροσωπογραφία είναι το έργο στο οποίο ο καλλιτέχνης απεικονίζει τον εαυτό του. Οι καλλιτέχνες σχεδόν από πάντα ζωγράφιζαν τον εαυτό τους, είτε σε μια στιγμή της ζωής τους, είτε σε πολλές διαφορετικές στιγμές, δίνοντάς μας έτσι πληροφορίες για τη δική τους προσωπική ιστορία. Μη σας φαίνεται παράξενο, το κάνουμε κι εμείς σήμερα με τις σέλφι (θα σας εξομολογηθώ ότι ποτέ δεν μου άρεσε ούτε η λέξη ούτε η συνήθεια!), για τελείως διαφορετικούς λόγους βέβαια.

Αυτοπροσωπογραφία, Armand Henrion, πηγή: wikiart

Το κείμενο που θα διαβάσετε είναι κι ένα μικρό μάθημα Ιστορίας της Τέχνης, χωρίς όμως να είναι ο σκοπός αυτός. Ο βασικός μου στόχος είναι να δείξω το πώς οι καλλιτέχνες αλλάζουν τον τρόπο που απεικονίζουν τον εαυτό τους, καθώς η τέχνη μεταβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου. Η αναζήτηση του υλικού με οδήγησε στο να θυμηθώ πολλά που είχα ξεχάσει και να μάθω άλλα που δεν ήξερα. Αναζητώντας στο διαδίκτυο, και πιο συγκεκριμένα στο wikiart, αυτοπροσωπογραφίες καλλιτεχνών, είδα ολόκληρη σχεδόν την Ιστορία της Τέχνης να περνάει μπροστά μου και να με κοιτάει κατάματα. Άνθρωποι που δεν ζουν πια, όμως έχουν αφήσει πίσω τους τη μορφή τους, την ιστορία τους, τα συναισθήματα που βίωσαν. Για πάμε λοιπόν να δούμε κάποια έργα που ξεχώρισα. Οι φωτογραφίες δεν παρατίθενται πάντα με χρονολογική σειρά, θα δείτε γιατί. Επίσης, σε κάποιες εικόνες κρύβονται διάφορες εκπλήξεις... 

Ας ξεκινήσουμε από την Αναγέννηση, μια περίοδο της Ιστορίας που άρχισε από την Ιταλία μετά το Μεσαίωνα, όπου αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα οι τέχνες, τα γράμματα και ο πολιτισμός. Σίγουρα θα έχετε ακούσει για το Λεονάρντο ντα Βίντσι και τον Μιχαήλ Άγγελο,  δύο από τις πιο γνωστές μορφές που μεγαλούργησαν αυτή την περίοδο, εγώ όμως θα σας δείξω ένα έργο του Ραφαήλ που ζωγράφισε μόλις σε ηλικία 16 ετών. Παρατηρήστε με πόση ακρίβεια και λεπτότητα έχει ζωγραφίσει τα χαρακτηριστικά του.

Αυτοπροσωπογραφία, Raffaello Sanzio, 1499, Ashmolean Museum, Οξφόρδη, UK, πηγή: wikiart

Αλλά και στη Βόρεια Ευρώπη η Αναγέννηση ανθεί. Ένας από τους πιο γνωστούς ζωγράφους στη Γερμανία, ο Άλμπρεχτ Ντύρερ ζωγραφίζει τον εαυτό του προσέχοντας πολύ τις λεπτομέρειες σε υφάσματα και μαλλιά. Μοιάζει σαν να έχει ζωγραφίσει και την παραμικρή τρίχα.

Αυτοπροσωπογραφία, Albrecht Dürer, 1498, Museo del Prado, Μαδρίτη, Ισπανία, πηγή: wikiart

 Την εποχή αυτή οι καλλιτέχνες δεχόταν παραγγελίες για τα έργα τους. Στο παρακάτω έργο θα δείτε το ζωγράφο να δουλεύει κάτω από το βλέμμα του παραγγελιοδότη, που κρατάει μάλλον το πουγγί με τα χρήματα. Είναι του Πίτερ Μπρέγκελ του Πρεσβύτερου, ενός ζωγράφου, από την περιοχή της Φλάνδρας που έζησε κι αυτός την εποχή της Αναγέννησης.

Ο Ζωγράφος και ο Θαυμαστής της Τέχνης, Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος, 1565, Albertina, Βιέννη, Αυστρία, πηγή: wikiart

Κάποιες φορές οι καλλιτέχνες επιλέγουν να απεικονίσουν τον εαυτό τους με έναν πιο ιδιαίτερο τρόπο, όπως για παράδειγμα να κοιτάει σε έναν κοίλο καθρέφτη. Εδώ βλέπετε τον Παρμιτζιανίνο, έναν καλλιτέχνη που συνήθιζε να ζωγραφίζει τις μορφές του με μακρύ λαιμό ή μέλη (χέρια ή πόδια).

Αυτοπροσωπογραφία σε κοίλο καθρέφτη, Parmigianino, 1524, Kunsthistorisches Museum, Βιέννη, Αυστρία, πηγή: wikiart

Ο επόμενος καλλιτέχνης αποτύπωσε όλη σχεδόν τη ζωή του στα πορτραίτα του, αφού ζωγράφισε τον εαυτό του πάνω από 90 φορές. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ένας από αυτούς ήταν πως μέσα από την αυτοπροσωπογραφία ένας ζωγράφος διαφήμιζε τον εαυτό του και τα έργα του, γι' αυτό και πολλές φορές οι καλλιτέχνες απεικόνιζαν τον εαυτό τους να φοράει πλούσια ρούχα και κοσμήματα, ακόμη κι αν δεν ήταν πραγματικά πλούσιοι. Ένας άλλος λόγος είναι ότι δεν είχαν άλλο μοντέλο για τα θέματά τους. Το σημαντικότερο όμως στα έργα του μεγάλου αυτού δημιουργού, του Ρέμπραντ, είναι ότι κοιτώντας τα, νιώθουμε ότι γνωρίζουμε τον χαρακτήρα του, μας φανερώνει τα συναισθήματά του και μιλάει στην ψυχή μας.

Αυτοπροσωπογραφία, Rembrandt van Rijn, 1659, National Gallery of Art, Ουάσιγκτον, ΗΠΑ, πηγή: wikiart

Δείτε και αυτό το βίντεο, όπου τα πορτραίτα του μεγάλου ζωγράφου διαδέχονται το ένα το άλλο:

(δημιουργός: lemurheart)

Βλέποντας όλα αυτά τα πορτραίτα, αντλούμε πολλές πληροφορίες για τον τρόπο που ντύνονταν εκείνη την εποχή. Συνήθως ένας καλλιτέχνης αναγνωρισμένος απεικόνιζε τον εαυτό του με επίσημη ενδυμασία. Ο Ντιέγκο Βελάσκεθ ήταν ένας επιτυχημένος ζωγράφος, αφού ήταν ο επίσημος ζωγράφος της Βασιλικής Αυλής της Ισπανίας.

Αυτοπροσωπογραφία, Diego Velázquez, 1645, Uffizi Gallery, Φλωρεντία, Ιταλία,
πηγή: wikiart

Παρατηρήστε καλά το επόμενο έργο. Είναι ένα ομαδικό πορτραίτο, όπου ο ζωγράφος έχει προσθέσει και τον εαυτό του να ζωγραφίζει. Ποιον ζωγραφίζει όμως; Για κοιτάξτε προσεκτικά. Ένα πλήθος κόσμου μπήκε στο εργαστήριο, με τη μικρή κόρη του βασιλιά, την ινφάντα (πριγκίπισσα) Μαργαρίτα και την ακολουθία της. Αυτή ζωγραφίζει ο Βελάσκεθ; Δείτε στον καθρέφτη απέναντι. Ξεχωρίζουν αχνά οι μορφές του βασιλιά και της βασίλισσας. Ο ζωγράφος εμπνεύστηκε τη σύνθεση αυτή ώστε παίξει με την οπτική του θεατή και να "σταματήσει μια πραγματική στιγμή μέσα στο χρόνο χωρίς φωτογραφική μηχανή", όπως γράφει και ένας μεγάλος ιστορικός τέχνης, ο Gombrich. Στην εικόνα που ακολουθεί, κάντε κλικ στα κρυμμένα σημεία και μετά ξαναπεράστε με το "ποντίκι" σας τις εικόνες που ανοίγουν. Αν θέλετε μεγαλώστε την με το σύμβολο πάνω δεξιά (επιστροφή με esc).

Μερικές φορές οι ζωγράφοι ζωγράφιζαν τον εαυτό τους μαζί με κάποιο αγαπημένο πρόσωπο της οικογένειάς τους. Εδώ η ζωγράφος Mαρί Λουίζ Eλίζαμπεθ Bιτζί-Λεμπρέν ζωγράφισε τον εαυτό της αγκαλιά με την κόρη της.

Madame Vigee Lebrun με την κόρη της, Jeanne Lucie Louise,
Élisabeth Louise Vigée Le Brun, 1789, Louvre Museum, Παρίσι, Γαλλία, πηγή: wikiart

Πολλοί καλλιτέχνες άρχισαν να ζωγραφίζουν απλά καθημερινά γεγονότα και τον κόσμο όπως ήταν στην πραγματικότητα, όπως κάνει ο Γκυστάβ Κουρμπέ στο παρακάτω έργο. Ζωγραφίζει τον εαυτό του να συναντάει δύο καλοντυμένους κυρίους σε έναν επαρχιακό δρόμο. Προσέξτε το ντύσιμο του ζωγράφου.

Καλημέρα σας κύριε Κουρμπέ, Gustave Courbet, 1854, Musée Fabre, Μονπελιέ, Γαλλία, πηγή:wikipedia

Την εποχή αυτή γίνεται κάτι ακόμη πολύ σημαντικό στην τέχνη. Οι ζωγράφοι απελευθερώνουν τον τρόπο που ζωγραφίζουν με μεγάλες έντονες πινελιές, θέλοντας να αποδώσουν την εντύπωση των πραγμάτων, και όχι την πραγματικότητα όπως ακριβώς είναι. Κάποιοι από αυτούς είναι ο Πιερ Ωγκύστ Ρενουάρ και η Μαίρη Κάσατ.

Αυτοπροσωπογραφία σε ηλικία 35 ετών, Pierre-Auguste Renoir, 1876, Fogg Museum (Harvard Art Museums), Κέμπριτζ, Μασαχουσέτη, ΗΠΑ, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία, Mary Stevenson Cassatt , 1880,  National Portrait Gallery, Ουάσιγκτον, ΗΠΑ, πηγή: wikiart

Εδώ ο Τουλούζ Λωτρέκ ζωγραφίζει τον εαυτό του αντιμετωπίζοντας με πολύ χιούμορ τη σωματική του δυσπλασία (είχε πολύ κοντά πόδια). 

Αυτοπροσωπογραφία - Καρικατούρα, Henri de Toulouse-Lautrec, 1885, Musee Toulouse-Lautrec, Αλμπί, Γαλλία, πηγή: wikiart

Ας δούμε τώρα δύο καλλιτέχνες που επηρέασαν σχεδόν όλα τα καλλιτεχνικά κινήματα του επόμενου αιώνα. Ο πρώτος είναι ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ. Κανένας μέχρι τότε δεν αντιμετώπισε τη ζωγραφική και το χρώμα όπως εκείνος. Δείτε πόσο διαφορετικές είναι οι Αυτοπροσωπογραφίες του από τα παλαιότερα πορτραίτα που είδαμε. Πόση ένταση και συναίσθημα υπάρχει στη μορφή του καλλιτέχνη αλλά και στο φόντο. Σήμερα θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες όλων των εποχών, όμως πέθανε λυπημένος γιατί εκείνη την εποχή οι ζωγραφιές του δεν άρεσαν στους άλλους. Στις παρακάτω εικόνες, μπορείτε να δείτε πληροφορίες για την κάθε εικόνα, περνώντας από πάνω με το "ποντίκι".

Ο "πατέρας της μοντέρνας τέχνης", όπως χαρακτηρίστηκε ο Πολ Σεζάν, θέλησε να δώσει στα έργα του την αίσθηση του όγκου και τη στερεότητα των πραγμάτων. Το ίδιο έκανε και στο παρακάτω έργο, όπου απεικονίζει τον εαυτό του την ώρα που ζωγραφίζει.

Αυτοπροσωπογραφία με παλέτα, Paul Cézanne, 1890, E.G. Bührle Foundation, Ζυρίχη, Ελβετία, πηγή: wikiart

Κάποιοι καλλιτέχνες ζωγράφιζαν χρησιμοποιώντας μικροσκοπικές κουκκίδες χρώματος στους πίνακές τους, χωρίς να ανακατεύουν τα χρώματά τους στην παλέτα. Για παράδειγμα, αν ήθελαν να φαίνεται το πράσινο, έβαζαν πολλές κίτρινες και μπλε κουκκίδες πάνω στο έργο τους. Έτσι, κάποιος που θα το κοιτάξει από μακριά, θα δει να δημιουργείται το πράσινο.

Αυτοπροσωπογραφία, Georges Lemmen, 1890, Ιδιωτική συλλογή, πηγή: wikiart

Ας δούμε τώρα έναν καλλιτέχνη που σε όλη του τη ζωή δοκίμαζε συνεχώς διαφορετικά στυλ στη ζωγραφική. Ο Πάμπλο Πικάσο, όταν ήταν παιδί, έμαθε να ζωγραφίζει σαν τους μεγάλους ζωγράφους. Όταν όμως ο ίδιος μεγάλωσε, ο τρόπος που ζωγράφιζε ήταν εντελώς διαφορετικός. Δείτε πόση διαφορά έχουν μεταξύ τους αυτές οι αυτοπροσωπογραφίες. Η πρώτη έγινε όταν ήταν 15, η δεύτερη 25 και η τρίτη 84 χρονών.

Εκείνο για το οποίο o Πικάσο έγινε πολύ γνωστός, ήταν το να ζωγραφίζει τα πράγματα σαν να είναι σπασμένα σε κύβους, σαν να μπορεί κάποιος να δει όλες τους τις πλευρές. Πολλοί καλλιτέχνες λοιπόν τον μιμήθηκαν και έφτιαξαν και τα δικά τους πορτραίτα με αυτό τον νέο τρόπο.

Αυτοπροσωπογραφία, Aristarkh Lentulov, 1912, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία, Felix Del Marle, 1913, πηγή: wikiart

Άλλος ένας ζωγράφος που έφερε κάτι νέο στην τέχνη εκείνης της εποχής ήταν ο Ανρί Ματίς. Στον Ματίς άρεσε πολύ να προσφέρει ηρεμία και χαρά σε όποιον κοιτούσε τα έργα του, και με τον καιρό ζωγράφιζε με όλο και πιο έντονα, φανταχτερά χρώματα. Άλλο ένα πορτραίτο του Ματίς, που αποτέλεσε έμπνευση για δημιουργία στο σχολείο, θα δείτε σε αυτή τη δημοσίευση.

Αυτοπροσωπογραφία με ριγέ μπλούζα, Henri Matisse, 1906, Statens Museum for Kunst, Κοπεγχάγη, Δανία, πηγή: wikiart

 Οι επόμενοι καλλιτέχνες έφεραν με τα έργα τους ακριβώς το αντίθετο από την ηρεμία και τη χαλαρή διάθεση του Ματίς. Τα έργα τους εκφράζουν πολύ έντονα συναισθήματα και παραμορφώνουν την πραγματικότητα, κάνοντάς την πολλές φορές να μοιάζει παράξενη και τρομακτική. Δύο από αυτούς ο Έγκον Σίλε και ο Έντβαρ Μουνχ.

Αυτοπροσωπογραφία με καρό πουκάμισο, Egon Schiele, 1917,
Ιδιωτική Συλλογή, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία, Edvard Munch, 1926, Munch Museum, Όσλο, Νορβηγία, πηγή: wikiart

Οι καλλιτέχνες πλέον δε διστάζουν να παίξουν με τη ζωγραφική τόσο ώστε να απεικονίσουν κάθε πτυχή της φαντασίας τους. Για δείτε το έργο του Μαρκ Σαγκάλ.

Αυτοπροσωπογραφία με εφτά δάχτυλα, Marc Chagall,1913, Stedelijk Museum, Άμστερνταμ, Ολλανδία, πηγή: wikiart

Μια άλλη ομάδα ζωγράφων βλέπουν τα πράγματα με ένα καινούριο διαφορετικό τρόπο. Ζωγραφίζουν ότι θυμούνται από τα όνειρά τους ή ότι τους ερχόταν ξαφνικά στο μυαλό. Οι πίνακές τους είναι παράξενοι, το ακριβώς αντίθετο της πραγματικότητας.

Αυτοπροσωπογραφία, Joan Miró, 1937, πηγή: wikiart

Εύκαμπτη αυτοπροσωπογραφία με ψητό μπέικον, Salvador Dalí  (Σαλβαντόρ Νταλί), 1941, Dalí Theatre and Museum, Φιγουέρας, Ισπανία, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία με τον Μπονίτο, Frida Kahlo, 1941, πηγή: wikiart

Ο Γιος του Ανθρώπου (αυτοπροσωπογραφία), René Magritte, 1964, ιδιωτική συλλογή, πηγή: wikiart

Στα επόμενα χρόνια μέχρι και σήμερα, οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν την τέχνη με μεγάλη ελευθερία και χρησιμοποιούν ποικιλία υλικών και τεχνικών. Ακόμη και στα πορτραίτα, βλέπουμε τόσα πολλά διαφορετικά στυλ και τρόπους έκφρασης και δημιουργίας, από το πιο παράξενο μέχρι το πιο κοντινό στην πραγματικότητα, σαν φωτογραφία.

Αυτοπροσωπογραφία, Jean Dubuffet, 1966, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία από σύρμα, Alexander Calder, 1968, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία, Jean-Michel Basquiat, 1982, πηγή: wikiart

Αυτοπροσωπογραφία, Chuck Close, 2000, πηγή: wikiart

Κοντινό (αυτοπροσωπογραφία με 7000 πλαστικά καπάκια, 2011 Mary Ellen Croteau,
πηγή: maryellencroteau.net

Για το τέλος, σας έχω κρατήσει το έργο του δικού μου δασκάλου, Γιάννη Καστρίτση, με θέμα αυτοπροσωπογραφία και τοπιογραφία (ζωγραφική τοπίου) μαζί. Και εκτός από το έργο, έχω παραθέσει και ένα βίντεο όπου θα δείτε τον καλλιτέχνη την ώρα που δουλεύει. Ερώτηση: Γιατί πιστεύετε ότι έχει κάνει τα μαλλιά του τόσο σγουρά; 

Bob Ross - μάθημα ζωγραφικής, Γιάνννης Καστρίτσης, 2013, πηγή: kastritsis.blogspot.com

Δημιουργός: Yannis Kastritsis

Για να δούμε τώρα, εσείς πώς θα φτιάξετε την αυτοπροσωπογραφία σας; 

Και ένα κουίζ!

Για περισσότερα κουίζ, μπείτε εδώ!

Να είστε όλοι καλά
Η "Κυρία των Εικαστικών"
Ευδοξία

Βιβλιογραφία: 
E.H. Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001
M. Venezia, Γνωρίζοντας τους μεγαλύτερους ζωγράφους του κόσμου - Ρέμπραντ, Ανρί Ματίς, Βαν Γκογκ, Πικάσο, Ρενουάρ, Νταλί, Modern Times, 1998.