Ο ΧΑΡΤΗΣ ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙ – ΔΥΟ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

 Juan Downey, Map of America, 1975

Η χαρτογραφία είναι η τέχνη και η επιστήμη της δημιουργίας ενός χάρτη. Οι χάρτες μετρούν ήδη πολλές χιλιετίες ζωής, καθώς τα παλαιότερα σχέδια που έχουν βρεθεί και θα μπορούσαν να θεωρηθούν χάρτες, είναι χαραγμένα σε σπηλιές, σε κομμάτια οστράκων ή οστών1. Ενώ συνήθως θεωρούμε τους χάρτες ως αντικειμενικές παραστάσεις του φυσικού χώρου, συχνά επιβαρύνονται με υποκειμενικές απόψεις για τον κόσμο.

Matthew Cusick, Geronimo, 2007.

Πολλοί καλλιτέχνες έχουν χρησιμοποιήσει χάρτες ως το μέσο για να μιλήσουν για τον εαυτό τους και για την προσωπική τους θέαση της πραγματικότητας2: συγκρούσεις, μετανάστευση, ταυτότητα και κοινωνικά, πολιτιστικά ή πολιτικά ζητήματα συναντώνται σε έργα όπως των Alighiero Boetti, Juan Downey,  Rirkrit Tiravanija, Matthew Cusick, Shannon Rankin, Χρύσας Ρωμανού κ.α. 

Paula Scher, The World

Ζωγραφική, κολλάζ, γλυπτική, εγκαταστάσεις, τρισδιάστατες κατασκευές, πολυμέσα, ραπτική, είναι μερικές από τις τεχνοτροπίες που χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες για να μετατρέψουν ένα χάρτη από χρηστικό οδηγό σε έργο τέχνης3.

Armelle Caron, Les villes rangées (Berlin/Paris/New York)

                                                      

Ασχολήθηκα με τον χάρτη της πόλης για πρώτη φορά στη σχολή Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Δυτικής Μακεδονίας, στο μάθημα «Πειραματικές Δράσεις σε δημόσιο χώρο». Η ιδέα ήταν μία προσωπική θέαση της πόλης μέσα από κολλάζ φωτογραφιών, σκίτσων και μικρών κειμένων-σκέψεων πάνω στον χάρτη της Φλώρινας, έτσι ώστε να προκύψει ένα προσωπικό σχόλιο για την πόλη και τη διαμονή μου εκεί, και η μετέπειτα έκθεση του χάρτη στους δρόμους της πόλης.

Από την πρώτη χρονιά που εργάστηκα στην εκπαίδευση, ήθελα πολύ να δοκιμάσω κάτι αντίστοιχο με τα παιδιά στο σχολείο. Το δοκίμασα αρχικά στην Αλεξανδρούπολη, με την Στ’ τάξη του 7^ου Δημοτικού Σχολείου. Ζήτησα από τα παιδιά να ζωγραφίσουν τα σημαντικότερα μνημεία και κτίρια, το σχολείο και το σπίτι τους, και εντοπίσαμε στο χάρτη πού βρίσκονται. Τους ζήτησα επίσης να γράψουν μικρά κείμενα με προσωπικές σκέψεις για την πόλη, ή να απαντήσουν σε ερωτήσεις όπως «ποιο είναι το αγαπημένο σας σημείο της Αλεξανδρούπολης, τι δεν σας αρέσει στην πόλη και θα το αλλάζατε». Τους παρότρυνα ακόμη να τραβήξουν φωτογραφίες από εξόδους τους για να τις κολλήσουμε στο χάρτη. Τέλος, συζητήσαμε αν κατάγονται από την Αλεξανδρούπολη σημαντικές προσωπικότητες και άνθρωποι από το χώρο των γραμμάτων και των τεχνών, ή αν έχει πει κάποιος από αυτούς κάτι αξιομνημόνευτο για την πόλη. Δυστυχώς, λόγω κακού υπολογισμού χρόνου και απώλειας αρκετών μαθημάτων, δεν το ολοκληρώσαμε.

Την επόμενη χρονιά άρχισα να δουλεύω πάνω στην ιδέα από την αρχή με την Στ’ τάξη στο 15^ο Δημοτικό Σχολείο Λάρισας. Παράλληλα στη Δημοτική Πινακοθήκη της Λάρισας «έτρεχε» ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τον πίνακα Πολιτεία (Λάρισα) του Αγήνορα Αστεριάδη. Πρόκειται για ένα τρίπτυχο που αναπαριστά την πόλη της Λάρισας από διάφορες οπτικές γωνίες, με στοιχεία της βυζαντινής τέχνης και της λαϊκής παράδοσης. 

Αγήνορας Αστεριάδης, Πολιτεία (Λάρισα)

 Θεώρησα πολύ δυνατή τη σύνδεση μεταξύ του χάρτη που θα δουλεύαμε και του συγκεκριμένου έργου του Αστεριάδη, οπότε συμμετείχαμε στο πρόγραμμα και στο διαγωνισμό ζωγραφικής που διοργάνωσε στο τέλος η πινακοθήκη. Θέμα του διαγωνισμού ήταν η δημιουργία έργων ζωγραφικής ή κατασκευών με πρωταγωνιστή τη Λάρισα. Στην αρχή κάναμε έρευνα στο διαδίκτυο ή σε έντυπο υλικό για την ιστορία της πόλης, τα μνημεία της και τα βασικά χαρακτηριστικά της. Συζητήσαμε για τα σημαντικότερα αξιοθέατα και εντοπίσαμε πού βρίσκονται, όπως επίσης και η γειτονιά του σχολείου και το σπίτι του κάθε παιδιού. 

 Τα παιδιά έβρισκαν πολύ ενδιαφέρον να ερευνούν το χάρτη για να εντοπίσουν γνώριμες τοποθεσίες. Για τη σχεδίαση των κτιρίων μελετήσαμε κάποιες βασικές αρχές σχεδίου. Παράλληλα, εξετάζαμε το έργο του Αστεριάδη προσπαθώντας να επισημάνουμε κτίρια που υπάρχουν και σήμερα, ή άλλα αναγνωρίσιμα στοιχεία.

Τους ζήτησα έπειτα να μου γράψουν ελεύθερα τις σκέψεις τους για την πόλη, τι δεν τους αρέσει σε αυτή, ή αν υπάρχει κάποιο μέρος που να έχουν συνδέσει με κάποια ανάμνηση. Μερικά από τα κείμενα είχαν εξαιρετικό ενδιαφέρον, όπως: «Το αγαπημένο μου σημείο στην πόλη είναι το Αλκαζάρ, γιατί νιώθω όμορφα όταν πάω εκεί. Επίσης, ο μπαμπάς μου, κάθε φορά που πάμε, μου παίρνει παγωτό με γεύση φράουλα. Ακόμα και το χειμώνα.» Τα περισσότερα παιδιά δυσκολεύτηκαν να δώσουν προσωπική χροιά στο γραπτό τους λόγο, ώστε να μη μοιάζει ξερός και τυπικός, έτσι αφιερώσαμε αρκετό χρόνο στην επεξεργασία των κειμένων. Τελικά τα καθαρογράψαμε σε διαφάνειες και μετά κολλήθηκαν και αυτά στο χάρτη. Ολοκληρώσαμε το κολλάζ με εικόνες περιοδικών, μικρές ζωγραφιές και διακοσμητικά στοιχεία σαν κορνίζες.

Τον επόμενο χρόνο εργάστηκα στη Βέροια. Αυτή τη φορά σκέφτηκα να επεκτείνω λίγο την ιδέα, για να φτιάξουμε κάτι πιο διασκεδαστικό, αλλά και με έμφαση στη γνώση. Έτσι ανέλαβα το σχεδιασμό ενός σχολικού προγράμματος με τίτλο «Βέροια, Διαδρομές στην πόλη» στο 8ο Δημοτικό Βέροιας με την Δ' τάξη, όπου ο χάρτης  μετατρέπεται πλέον σε επιτραπέζιο παιχνίδι γνώσεων. 

Στόχοι του προγράμματος ήταν α) να ενημερωθούν οι μαθητές για την ιστορία, αξιόλογα μνημεία, χώρους πολιτισμού και σημεία ενδιαφέροντος της Βέροιας, β) να επιχειρήσουν να σχεδιάσουν τα κτίρια, γνωρίζοντας κάποιες βασικές αρχές του αρχιτεκτονικού σχεδίου, γ) να συμμετέχουν στο σχεδιασμό και τη δημιουργία ενός επιτραπέζιου παιχνιδιού γνώσεων, δ) να διασκεδάσουν μέσα από το παιχνίδι και να μάθουν πράγματα για την πόλη. Έτσι λοιπόν, μελετήσαμε ηλεκτρονικό και έντυπο υλικό, γράψαμε ερωτήσεις και τις απαντήσεις τους, εντοπίσαμε τα μνημεία και τα σπουδαιότερα σημεία ενδιαφέροντος της πόλης και τα ζωγραφίσαμε. Τα παιδιά συμμετείχαν με πολύ ενδιαφέρον στους κανόνες  του παιχνιδιού και στον καθορισμό της διαδρομής. Οι προτάσεις για τους κανόνες του παιχνιδιού ήταν πολλές (π.χ. συγκέντρωση πόντων ή κερδών), αποφασίσαμε όμως να είναι όσο πιο απλό γίνεται. Έτσι, κερδίζει ο παίκτης που θα καταφέρει να τερματίσει πρώτος.

Οι παίχτες κινούνται πάνω στο ταμπλό-χάρτη με τα ζάρια, στα αριθμημένα «κουτάκια». Βασικό ρόλο στη διαδρομή παίζουν οι καρτέλες τεσσάρων διαφορετικών χρωμάτων, τις φορές που ο παίκτης θα σταματήσει πάνω σε χρωματιστό «κουτάκι» . Οι κόκκινες κάρτες είναι κάρτες γνώσεων (αναγράφουν πληροφορίες για ένα μνημείο που υπάρχει στο χάρτη). Κίτρινες και γκρι είναι κάρτες ερωτήσεων (οι κίτρινες έχουν ερώτηση μόνο για έναν, ενώ οι γκρι απευθύνουν ερώτηση σε όλους∙ μπορεί να απαντήσει όποιος ξέρει την απάντηση σηκώνοντας το χέρι). Παραδείγματα: «Γιατί η Βέροια ονομάστηκε “Μικρή Ιερουσαλήμ”;» Απάντηση: Λόγω των πολλών βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών που έχει (σώζονται 48 από τους 72). Οι πράσινες είναι οι κάρτες έκπληξη, όπου κρύβεται κάποια εντολή. Για παράδειγμα: “Δανείστηκες από τη βιβλιοθήκη ένα βιβλίο και δεν το επέστρεψες. Χάνεις τη σειρά σου.” ή “Η τάξη σου βγήκε η καλύτερη του σχολείου. Πήγαινε τρεις θέσεις μπροστά.” 

Στο τέλος σκεφτήκαμε τι σύμβολα να σχεδιάσουμε στο πίσω μέρος των καρτών και καταλήξαμε στις εξής προτάσεις: ερωτηματικό (κίτρινες), θαυμαστικό (πράσινες), ταμπέλα με τη λέξη “προορισμός” (κόκκινες), συννεφάκια με ερωτηματικά (γκρι). Το παιχνίδι ολοκληρώθηκε με τη δημιουργία δύο ζαριών, μια χρωματιστή βάση από χάρτινες συσκευασίες για τις κάρτες και με ένα μεγάλο κουτί αποθήκευσης, που χρωματίστηκε και διακοσμήθηκε με χρωματιστά αποτυπώματα. Στη μια πλευρά γράφτηκαν και οι κανόνες.

Το γεγονός ότι τα παιδιά συμμετείχαν αποφασιστικά στην κατασκευή του παιχνιδιού και στον καθορισμό των κανόνων δημιούργησε ένα έντονο συναίσθημα ανυπομονησίας και χαράς, μέχρι να “δοκιμάσουν” το παιχνίδι στην πράξη. Παίζοντας, εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το αποτέλεσμα, όπως και την επιθυμία να ήταν περισσότερες οι ώρες του μαθήματος των Εικαστικών.

Το σχολικό έτος 2016-17, στα Γρεβενά, θέλησα πάλι να φτιάξω ένα επιτραπέζιο παιχνίδι στο σχολείο, διαφορετικό και λίγο πιο πολύπλοκο. Το ξεκίνησα ως σχολικό πρόγραμμα με τίτλο «Ταξιδεύοντας στο Νομό Γρεβενών». Αυτή τη φορά αποφάσισα να μην υπάρχει προκαθορισμένη διαδρομή στο χάρτη αλλά χρωματιστοί προορισμοί. Οι παίκτες θα κινούνται ρίχνοντας ένα ζάρι που αντί για αριθμούς θα φέρει χρώματα και δε θα υπάρχει τερματισμός. 

Με βάση αυτό το σκεπτικό, ζήτησα από τα παιδιά να καθορίσουμε τους κανόνες του παιχνιδιού. Ακούστηκαν πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις. Τελικά καταλήξαμε στο ότι οι παίκτες θα απαντούν σε ερωτήσεις κάθε φορά που επισκέπτονται έναν προορισμό∙ η σωστή απάντηση θα δίνει στον παίκτη ένα χρωματιστό χάρτινο μανιτάρι. 

Κερδίζει ο παίκτης με τα περισσότερα μανιτάρια, το παιχνίδι τελειώνει όμως όταν ένας παίκτης περάσει από όλους τους προορισμούς. 

Για να προσθέσουμε λίγη δράση και ζωντάνια στο παιχνίδι, αποφασίσαμε μέσα στις κάρτες με τις ερωτήσεις να προσθέσουμε κάρτες με παγίδες ή μπόνους, που αφαιρούν ή δίνουν μανιτάρια στους παίκτες. Μία ακόμη παγίδα υπάρχει πάνω σε μια πλευρά του ζαριού, όπου απεικονίζεται ένα θυμωμένο μανιτάρι, ενώ στην απέναντι πλευρά υπάρχουν και τα τέσσερα χρώματα, δίνοντας στον παίκτη τη δυνατότητα να επισκεφτεί όποιον προορισμό θέλει.

Εξετάσαμε το υλικό γράφοντας ερωτήσεις κυρίως πολλαπλής επιλογής σχετικά με τη γεωγραφία, την τοπική ιστορία, τα γεφύρια, τα μανιτάρια, τη χλωρίδα και την πανίδα του τόπου. Παραδείγματα ερωτήσεων:

• Πόσα είδη μανιταριών έχουν καταγραφεί στο Νομό Γρεβενών;

α) περίπου 500

β) περίπου 1000

γ) πάνω από 2500
Απάντηση: γ) πάνω από 2500

• Γιατί θεωρείται σημαντικότερο το γεφύρι του Σπανού;

α) γιατί είναι σε όμορφη περιοχή

β) γιατί είναι από μάρμαρο

γ) γιατί συνδέει την Ήπειρο με τη Μακεδονία
Απάντηση: γ) γιατί συνδέει την Ήπειρο με τη Μακεδονία

Στο τέλος φτιάξαμε πιόνια από πηλό και μεγάλα κυλινδρικά κουτιά για την αποθήκευση του παιχνιδιού, που διακοσμήσαμε με μανιτάρια. Σε κάθε κουτί τοποθετήθηκε και ένα φυλλάδιο οδηγιών.

 Αξιολογώντας το πρόγραμμα, τα παιδιά μπήκαν στη διαδικασία να σκεφτούν δημιουργικά, να ερευνήσουν, να μελετήσουν την τοπική ιστορία/ γεωγραφία/ φυσικό περιβάλλον και να εργαστούν χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές. Στο τέλος έπαιξαν το παιχνίδι που δημιούργησαν. Μετά την τρίτη φορά που το παίξαμε, υπήρξαν μια-δυο περιπτώσεις μαθητών που έλεγαν τη σωστή απάντηση χωρίς καν να ακούσουν τις επιλογές. Και γενικότερα, οι ικανότητα των παιδιών να θυμηθούν τη σωστή απάντηση βελτιώθηκε θεαματικά. 

Η δυσκολία που αντιμετωπίσαμε ήταν φυσικά ο χρόνος, καθώς μία σχολική ώρα είναι πολύ λίγη για να ολοκληρωθεί η κάθε δραστηριότητα. Έτσι, αντί να το δουλέψω με μία τάξη, όπως αρχικά σχεδίαζα, δουλέψαμε με διάφορες τάξεις σε τρία σχολεία. Το ταμπλό του παιχνιδιού – χάρτης αναπαράχθηκε πολλές φορές, και τελικά δημιουργήσαμε πέντε ολοκληρωμένα επιτραπέζια παιχνίδια, ένα για κάθε σχολείο που συνεργαζόμουν (3ο, 5ο, 6ο, 7ο Δημοτικά Γρεβενών, Δημοτικό Σχολείο Κιβωτού). 

Εν κατακλείδι, ο χάρτης προσφέρεται για ένα μεγάλο εύρος δραστηριοτήτων, είτε για καλλιτεχνική δημιουργία και προσωπική έκφραση, είτε για την απόκτηση γνώσεων μέσα από το παιχνίδι και τη διασκέδαση. Τα παιδιά βρίσκουν συναρπαστικό να περιηγηθούν σε ένα χάρτη. Το να τους δίνεται η ευκαιρία να επέμβουν σε αυτόν, να τον τροποποιήσουν και να τον μετατρέψουν σε έργο τέχνης ή σε παιχνίδι δραστηριοτήτων, εκτινάσσει το ενδιαφέρον τους και μετατρέπει το μάθημα σε μια πολύ δημιουργική, εποικοδομητική και ευχάριστη διαδικασία, τόσο για τα παιδιά, όσο και για τον/-ην εκπαιδευτικό.

(εισήγηση στο Ετήσιο Πανελλαδικό Συνέδριο της Ένωσης Εκπαιδευτικών Εικαστικών Μαθημάτων, 

8 Σεπτεμβρίου 2017,

δημοσιευμένο στο περιοδικό Εικαστική Παιδεία, τ. 34, 2018)

Ευδοξία Σαπνάρα, Εικαστικός, Εκπαιδευτικός ΠΕ08

---

[1]https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1 (πρόσβαση 14/7/17)

[2] https://www.moma.org/learn/moma_learning/themes/maps-borders-and-networks (πρόσβαση 14/7/17)

[3] http://weburbanist.com/2011/05/30/creative-cartography-15-artists-transforming-maps/ (πρόσβαση 14/7/17)